Obraz Matki Bożej Częstochowskiej

Legenda i tradycja

Legenda spisana w XV wieku dotycząca powstania obrazu Matki Bożej Jasnogórskiej to rękopis łaciński, znajdujący się w archiwum Klasztoru na Jasnej Górze pt. „Translatio tabulae Beatae Mariae Virginis quam Sanctus Lucas depinxit propriis manibus” („Przeniesienie obrazu Błogosławionej Maryi Dziewicy, który własnymi rękami wymalował św. Łukasz). Mówi on o tym, że obraz Matki Bożej Częstochowskiej miał namalować św. Łukasz Ewangelista jeszcze za życia Najświętszej Panienki. Prawdopodobnie, jak tradycja podaje, deska z drzewa cyprysowego “stołu Świętej Rodziny” to główne podłoże ikony.

W IV wieku św. Helena, matka cesarza Konstantyna Wielkiego przywiozła ikonę, do Konstantynopola, gdzie obraz zasłynął łaskami. Około IX lub X wieku w czasie wojny prowadzonej na Rusi przez Ludwika Węgierskiego, obraz został ukryty na zamku w Bełzie.  Następnie po zdobyciu zamku w Bełzie przez Ludwika w roku 1382, książę Władysław Opolczyk został namiestnikiem zdobytych ziem na Rusi. Odnaleziony obraz otoczył wyjątkową opieką, gdyż podczas najazdu przez Litwinów i Tatarów, modlitwa i zanoszone prośby do Maryi przyniosły mu zwycięstwo nad napastnikami. Książę chcąc ustrzec ikonę przed zbezczeszczeniem przez pogańskich Tatarów, postanowił przetransportować obraz do Opola. Jednak w czasie przewożenia obrazu, konie zatrzymały się w okolicy Częstochowy, kościółka na Jasnej Górze i nie chciały dalej ruszyć. Wtedy książę postanowił złożyć śluby, że obraz trafi do fundowanego przez niego klasztoru. W rezultacie konie ruszyły i zawiozły obraz na Jasną Górę, gdzie opiekę nad kościołem sprawowali paulini.

Tak przedstawia się legenda i tradycja. Natomiast najstarsze zapiski z XV i XVI wieku wskazują, że w 1382 roku Władysław Opolczyk sprowadził z Węgier do Polski paulinów. Następnie erygował klasztor w okolicy Starej Częstochowy, który od roku 1388 zwany jest Jasną Górą. Warto zauważyć, że w 1384 roku książę ofiarował paulinom cudowny obraz Matki Bożej Częstochowskiej i to już są fakty historyczne.

Historia ikony

Historia ikony wywodzi się z XIV wieku. Wiadomo, że obraz namalował nieznany włoski malarz, ale nie ma zgodności wśród historyków sztuki o artystycznym pochodzeniu ikony. Obraz jasnogórski był przedmiotem wielu badań i nierozstrzygniętych hipotez. W roku 1984 obraz przeszedł szczegółowe badania. Badania te wykazały, że obraz był dwukrotnie przemalowywany, znajdują się na nim trzy nakładające się warstwy. Pierwsza, która powstała w XII-XIII wieku i po niej pozostała przewodnia kompozycja ikony. Druga warstwa jest włoska, powstała w połowie XIV wieku i przedstawia obecny obraz. Napad rabunkowy w latach 1430-1434 w połowie XIV wieku obliguje do przemalowania ikony po raz trzeci. Konserwacji ikony dokonuje się w Polsce. Tak więc, wywnioskowano z przeprowadzonych badań, że ikonografia obrazu Matki Bożej Częstochowskiej jest pochodzenia bizantyjskiego. Natomiast sam obraz powstał w ramach sztuki łacińskiej.

Obraz namalowany jest na sklejonych ze sobą trzech deskach lipowych, pokrytych zaprawą klejowo-kredową. Łączne wymiary ikony to wysokość 121,8 cm, szerokość 81,3 cm i grubość 3,5 cm. Technika temperowa cechuje tą ikonę oraz sposób przedstawienia Świętych Osób. Hodegetria to rodzaj przedstawienia w ikonografii Matki Bożej z Dzieciątkiem Jezus. Przedstawia Najświętszą Maryję Pannę w półpostaci centralnie skierowaną do wiernych, z prawą ręką ukazaną na wysokości piersi, wskazując na Dzieciątko Jezus. Ledwo widoczne palce lewej dłoni podtrzymują na ręku Jezusa. Wydaje się, że oblicze Matki Bożej i Dzieciątka Jezus jest w kolorze palonego ugru. W rezultacie złoty nimb otacza Święte Postacie a tło stanowi niebieskozielony malunek. Czerwona rama z ornamentem suchej gałązki, którą oplata wić akantu otacza całość.

Charakterystyka Świętych Postaci

Przenajświętsza Panienka ubrana jest w suknię i maforion koloru ciemnogranatowego. Maforion, czyli wierzchnia szata kobieca, jest również nałożony na głowę Maryi i ozdobiony złotymi liliami andegaweńskimi. Sześcioramienna złota gwiazda zdobi szatę Matki Bożej Częstochowskiej. Gwiazda znajduje się nad czołem Matki Bożej. Widoczna jest również podszewka szaty wierzchniej Maryi w kolorze karminowym. Szeroka złota lamówka z ażurowym wykończeniem zdobi obrzeże maforionu. Światło pada z góry na oblicze Matki Bożej oświetlając Ją z prawej strony. Wyraz twarzy Maryi jest majestatyczny i zadumany. Dwie równoległe biegnące rysy naznaczają prawy policzek Matki Bożej a na wysokości nosa jest trzecia, która przecina te dwie rysy. Warto zauważyć, że rys jest znacznie więcej, bo na szyi jest jeszcze sześć. Dwie są bardziej widoczne, natomiast cztery mniej. Dwie równoległe biegnące rysy naznaczają prawy policzek Matki Bożej a na wysokości nosa jest trzecia, która przecina te dwie.

Dzieciątko Jezus ma szatę koloru karminowego, ozdobioną licznymi ornamentami. Szeroka lamówka pod szyją i przy rękawach zdobi tunikę. Ozdobna szata przykrywa nóżki Dzieciątka i częściowo stopy. Matka Boża trzyma Dzieciątko Jezus na lewym ramieniu. Natomiast Dzieciątko patrzy przed siebie i zwraca się w stronę Maryi. W lewej ręce na swoich kolanach trzyma świętą księgę, prawą rączkę unosi ku górze w charakterystycznym geście nauczyciela, władcy bądź błogosławieństwa. Niewielka główka Jezusa wyraźnie kontrastuje z Jego dużymi dłońmi i palcami stopy. Wydaje się, że oblicze Jezusa jest majestatyczne, smutne i zadumane.

Kult obrazu

Obraz Matki Bożej Częstochowskiej jest tak bardzo zgodny z ewangelicznym wizerunkiem Jezusa i Maryi, za czym przemawia bogata ikonografia. Ponieważ jasnogórski obraz zasłynął wieloma cudami, to jeszcze bardziej rozsławił częstochowskie sanktuarium maryjne. Uzdrowienia dokonane w jasnogórskiej kaplicy nie są oczywiście wynikiem magicznej mocy ikony, ale działaniem Matki Bożej.

„Lecz nie obraz ja wielbię – Ciebie śród ołtarza
Czczę Pani, którą święta postać wyobraża.
Bo wcale inna sprawa obraz wielbić niemy,
A inna, gdy obrazu wzór żywy czcić chcemy
Inna na obraz Boga ziemskim patrzeć okiem,
Inna, Boga w nim pojąć umysłem głębokim.
Cześć, którą wizerunkom dajemy z pozoru,
Zupełnie się odnosi do ich pierwowzoru.
Mędrca pismo, prostaczka obraz ubezpieczy,
Żeby z oczu nie stracił niewidzialnych rzeczy.”

Z poematu Grzegorza z Sambora (1525-1573)